1. Inleiding

Een uitzondering daargelaten, iedereen heeft er op een bepaalde manier mee te maken: het woningtekort. Misschien ben je zelf naarstig op zoek naar een passende en betaalbare woning en/of zie je mensen in de omgeving met deze zoektocht worstelen. Het grondrecht wonen lijkt ten onder te gaan in een exploderende huizenmarkt. Om dit te voorkomen ligt er een grote opgave bij de bouw: er dienen circa 1 miljoen woningen bijgebouwd te worden. Maar dit is niet de enige opgave waar deze sector voor staat. In lijn met de gehele economie zal ook de bouwsector circulair moeten gaan werken. Deze ambitie ligt besloten in een wettelijke kader waarin gestreefd wordt naar een volledig circulaire economie in 2050. Een belangrijk kader, want grondstoffen raken dermate uitgeput en gewoonweg ‘op’. Naast het woningtekort, de bijbehorende bouwopgave en de grondstoffencrisis staat de sector derhalve deze immense opgave ook nog eens circulair op te lossen.

Wat is circulaire bouw?

Circulaire bouw houdt in dat de kringlopen – materialen, water en energie – gesloten worden. Het betreft alle inzet die het uitputten van grondstoffen en het vervuilen van de wereld als gevolg van de maakindustrie tegengaat. Circulaire strategieën richten zich op het voorkomen van materiaalgebruik, behouden van waarde van producten en hoogwaardig hergebruik bij afdanking van het product.

Transitie in bouwen en ruimtegebruik: circulaire gebiedsontwikkeling

De hierboven beschreven transitie leidt vaak tot nieuwe productieprocessen of een efficiëntere en hernieuwde inzet van materialen. In onze optiek gaat circulair denken voor de bouw vele malen verder. Techniek en materialen zijn hierbinnen belangrijk, maar de overkoepelende proces- en ontwerpkeuzes zijn minstens net zo belangrijk om doelen te kunnen behalen.

Juist in een tijd waarin we kampen met een immense bouwopgave en druk op transitie ligt er een kans voor een circulaire ontwikkelstrategie.

Door een circulaire ontwikkelstrategie te betrachten ontstaat uiteindelijk een aantrekkelijker woonklimaat. De ingrediënten voor dit woonklimaat gaan verder dan hergebruik en meervoudige inzet van materialen, ruimte en kennis. Er is ook een belangrijke rol weggelegd voor toekomstige bewoners: zij dienen hun krachten en kennis te bundelen om het gebied zo aantrekkelijk mogelijk te maken en na oplevering volgens die waarden zo te houden. Hiermee ontstaat een adaptieve woonwijk waarin bewoners hun gezamenlijke ambitie en verantwoordelijkheid delen. Juist deze aspecten - zowel sociaal als technisch van karakter - zijn uitstekende randvoorwaarden voor circulariteit. Als deze aanpak op grotere schaal wordt gestimuleerd of toegepast, is er een circulaire transitie mogelijk. Een omslag die een ieders woonwensen respecteert en het beste uit de collectiviteit haalt. Dit vormt de basis voor circulaire gebiedsontwikkeling.

Van individueel naar collectief

De overheid werkt via samenwerkingen, agenda’s en transitiepaden om de klimaat- en woonproblematiek aan te pakken. Als launching customer investeert de overheid ook in kansrijke circulaire innovaties. Maar oplossingen binnen ons huidige systeemdenken lijken niet afdoende om de efficiëntieslag waar deze opgave om vraagt te realiseren. De opgave is te complex en te groot om alleen met (technische) innovaties aan te pakken. Als reactie hierop zien we een tegenbeweging ontstaan: bewoners die het heft in eigen handen nemen; van Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) tot tiny houses. ‘Traditionele’ bouw en bezit, zoals een twee-onder-een-kap, appartement of vrijstaand huis en jarenlange hypotheek, is gezien bovenstaande uitdagingen, lang niet meer logisch. Laat staan dat deze invullingen ruimtelijk, klimaat-technisch of vanuit benodigde materialen in de toekomst nog mogelijk zijn.

Meer doen met minder biedt kansen

Daarnaast is er, gezien het tekort en de urgentie, een groeiende behoefte aan ‘andere’ vormen van wonen. “Vooral collectief wonen is in trek”, geeft Peter Boelhouwer, hoogleraar woningmarkt aan de TU Delft, recentelijk aan (Vink, 2021). Dit is geen nieuw concept, maar meer een andere invulling aan eerdere innovatieve en meer collectieve woonvormen als bijvoorbeeld de tuinstadgedachte of de woongroep. Nieuw aan de invulling anno 2022 is dat burgers zich heel snel kunnen verenigen en zo ook aan spullen kunnen komen. Bovendien is veel kennis via internet te vinden. Denk aan nieuwe technieken, zoals wiki housing en de toepassing van nieuwe biobased materialen. Deze benadering – die gericht is op meer doen met minder, én dat in een collectief - biedt kansen. Zo ontstaat immers een integrale en intrinsiek gedreven aanpak van verschillende uitdagingen. Van woningtekort, materialentekort tot de druk op hergebruik en fossiele bronnen. Kortom: denk in samenlevingen in de strijd tegen verspilling en uitputting.

Het is niet alleen de bewoner en het collectief dat dit initieert. Er ligt ook een geweldige opgave voor de bouwsector en publieke partijen om dit te stimuleren en collectieven professioneel terzijde te staan.

Ecowijken als voorbeeld voor grootschalige gebiedsontwikkeling

In dit whitepaper belichten we deze bijzondere wooninitiatieven die afwijken van de norm, maar wel aansluiten bij en inspiratie bieden voor circulariteit. Ecowijken zijn in onze definitie wijken waarin duurzaamheid centraal staat en bewoners veel meer als gemeenschap met elkaar leven. Zij kennen daarvoor een intrinsieke motivatie. Deze gedrevenheid leidt tot het vermogen adaptief en op een andere wijze de leefomgeving vorm te geven. Daarmee is deze ecowijk anders dan een traditionele wijk waarvan de inrichting vooral bepaald wordt door wetten en financiële kaders. En toch ontstaat er ter plekke iets moois met duurzame waarde. Er zijn veel verschillende soorten ecowijken die we in deze whitepaper bundelen. We kijken ook naar verschillen ten opzichte van de norm. Deze analyse biedt daarmee inzichten en handvatten voor circulaire gebiedsontwikkeling.

Naast verschillende bronnen zijn vier (mede-)initiatiefnemers van ecowijken geïnterviewd om te achterhalen welke succeskenmerken van hun wijk ook gelden voor grootschalige woningbouw. De initiatiefnemers en de desbetreffende wijken zijn:

• Iewan Strowijk - Mare Nynke Zijlstra
• Eva Lanxmeer - Marleen Kaptein
• Stad van de Zon - Hans Peter van Schooneveld
• Wickevoort - Geer Karman
• Glind ecowijk - Nasja Geertjens