3. Vier kansen belicht
Ecowijken stellen – naast het denken in het collectief in plaats van het individu - meervoudigheid van ruimtegebruik en hernieuwde inzet van materialen als uitgangspunt. Zo ontstaat letterlijk een ander systeem. Bovendien bieden ecowijken een ander perspectief op wonen waarbij niet alleen winstgevendheid maar juist de relatie van de bewoner met zijn omgeving centraal staat. Dat levert duurzame waarde op die zich ook uitbetaalt in geluk en gezondheid. Ecowijken zijn niet alleen een testcase voor de meest vergaande duurzaamheidsfanaten en koplopers, maar bieden aanknopingspunten die voor de hele woningbouw kunnen gelden. Van early adopting tot mainstream.
In dit hoofdstuk verkennen we de kansen die ecowijken bieden als oplossing voor het gat naar de circulaire ambitie (‘Nederland volledig circulair in 2050’). Wat zijn de lessen van deze ontwikkelingen? Kunnen we deze opschalen voor reguliere woningbouw en gebiedsontwikkeling? In dit whitepaper onderzoeken we de kansen voor nieuwbouw, omdat de ecowijken die onderzocht zijn ook nieuwbouw betrof. Voor circulaire gebiedsontwikkeling verwachten we echter dat de scheiding tussen nieuw en bestaand steeds kleiner wordt. Bovendien zijn de kansen die hier besproken worden ook voor renovatie relevant.
Uit het onderzoek komen vier lessen die de basis vormen voor een substantieel meer circulaire en duurzame gebiedsontwikkeling.
Wat is een ecowijk?
In deze tijd waarin het belang van duurzaamheid eindelijk grootschalig herkend wordt en opgepakt wordt door de markt, is het soms lastig om te duiden wat een ‘duurzame wijk’ of ‘ecowijk’ precies is. Immers, alle nieuwbouw is inmiddels gasloos, de eisen voor materialen met een lage milieu-impact voor gebouwen worden steeds strenger en steeds meer gemeenten stellen eisen aan natuurinclusief bouwen en klimaatbestendigheid. Dit leidt de afgelopen jaren wereldwijd al tot minder energie-intensieve gebouwen (United Nations, 2021). Hieruit resulteren steeds duurzamere woonwijken. Toch ligt in het geval van een ecowijk de lat nog beduidend hoger.
Met het begrip ecowijk worden woonwijken of dorpen bedoeld waarin duurzaamheid echt tot de uiterste kansen wordt opgezocht. Een ultieme stretch. Dit zijn wijken met een innovatief en vergaand karakter op gebied van circulariteit en duurzaamheid. Grenzen zijn opgezocht en echt verlegd.
Gelet op dit kader, hebben ecowijken de volgende kenmerken:
- Ze wijken duidelijk af van traditionele bouwmaterialen en -wijzen en kiezen voor duurzame alternatieven.
- De inrichting van de wijk gaat uit van duurzame principes, de lokale kenmerken van onder andere bodem en water en het sluiten van kringlopen.
- De wijken hebben een zeer sterke, inclusieve community: er is een nadrukkelijk ecosysteem waarin sociale en persoonlijke krachten zich ook hebben gebundeld.
Deze optelsom leidt vervolgens tot een mix van materiële en immateriële aspecten die kenmerkend zijn.
Overigens is het opvallend dat de onderzochte wijken Wickevoort en Eva Lanxmeer zich niet herkennen in de kwalificatie ‘ecowijk’. Omdat zij wel voldoen aan de hierboven omschreven eigenschappen, worden zij in dit whitepaper wel genoemd als ecowijk.
Kans 1:
Community en gedeeld eigenaarschap
Kans 2:
Organisch, dynamisch laten groeien van de wijk
Kans 3:
Sterke duurzame visie, ambitie en leiderschap aan de voorkant van het proces
Kans 4:
Bewustzijn en kennis over duurzaamheid bij bewoners
Wat levert het bewoners op? En wat kost het ze?
Door de duurzame uitgangspunten die worden gesteld binnen een ecowijk, leent het zich uitstekend voor de deeleconomie. Zoals bleek in Lanxmeer, is het uitlenen van spullen en het delen van auto’s makkelijk op gang gekomen waardoor men sneller af kan stappen van eigendom en bezit. Zo worden bijvoorbeeld materialen om de tuin te beheren gezamenlijk gebruikt. Financieel levert een ecowijk-aanpak bewoners zo mogelijk een besparing op. Echter, deze besparing wordt vaak direct weer uit gegeven aan het waarmaken van nog meer wensen. Zo vallen de baten van lage energiekosten en gedeelde voorzieningen weer deels weg tegen wat meer investeren in nieuwe technologie, duurdere materialen en opstartkosten die komen kijken bij een particulier collectief opdrachtgeverschap. (Toekomstige) bewoners geven daarnaast aan dat de community hen veel oplevert. Doordat de wijk een hoge leefkwaliteit heeft, zien bewoners vaak minder de noodzaak om weer te verhuizen. Betrokkenheid levert dan meer op dan eventueel hogere kosten. Marleen Kaptein: “De sociale voordelen van Lanxmeer zijn bijna niet in geld uit te drukken. Dit zien we terug in een extreem hoge leefkwaliteit, sociale cohesie en het samen- en buitenzijn.” Dat wonen in een dergelijke wijk meerwaarde heeft voor bewoners, zien we dan ook terug in de lange wachtlijsten en sollicitatieprocedures voor deze wijken.
Leidt dit tot een circulaire wijk?
In de ecowijken die we hebben onderzocht, is er sprake van een groot verschil in de mate van circulariteit. Toch vallen er verschillende leerpunten uit te halen die belangrijk zijn voor grootschalige woningbouw en gebiedsontwikkeling. En zo ontstaat meer perspectief op de benodigde circulaire transitie die nodig is.
Leerpunt 1: er wordt nog volop geleerd en geëxperimenteerd met circulair bouwen
Sommige wijken stelden het gebruik van hout en andere biobased materialen centraal, zoals is vormgegeven in één van de ecologische principes van Lanxmeer. In andere wijken was duurzame energie of juist sociale binding belangrijker dan circulaire economie, zoals in Stad van de Zon of de ecowijk in de Glind. Dat laat zien dat een ecowijk-aanpak niet automatisch leidt tot minder grondstoffenverbruik. Dit is ook niet heel verrassend, omdat kennisontwikkeling en beleid op circulaire economie nog in de kinderschoenen staat. Dit werd bijvoorbeeld ondervonden in Iewan Strowijk, waar de woningcorporatie destijds als eis stelde dat een grote ervaren aannemer het complex zou bouwen. Doordat die nog niet erg veel kennis had over circulair bouwen, kwam deze taak bij toekomstige bewoners. Groepjes bewoners deden onderzoek en deelden dit met de aannemer. Zo is hier toch een eigen afvalwaterzuivering gerealiseerd en wordt het complex verwarmd met afval van de meubelfabriek. Mogelijk zouden anno 2022 meer aannemers hun eigen ervaring en kennis kunnen inbrengen.
Leerpunt 2: het hoge commitment maakt meer mogelijk
Door het doorzettingsvermogen en de ambitie van initiatiefnemers van ecowijken slagen vele circulaire initiatieven die in een traditionele wijk onmogelijk zijn, hier alsnog. Dat is een belangrijke waarde. Zoals het wijkbeheerinitiatief Terra Bella in Lanxmeer of de Vrije School gemaakt van lokale klei. Die initiatieven laten zien dat er nog veel meer mogelijk is. Zowel wat betreft innovatieve ideeën, als de versnelling die vrijkomt door de krachtenbundeling.